Σχεδιάζω το πλάνο δραστηριότητας του εκπαιδευτικού σεναρίου

Με τον όρο εκπαιδευτικό σενάριο (educational scenario ή educational script) εννοούμε ένα μαθησιακό πλαίσιο που περιλαμβάνει μια προκαθορισμένη οργάνωση και σχεδίαση της διδασκαλίας και της μάθησης και περιγράφει με σαφήνεια και πληρότητα τις εκπαιδευτικές ενέργειες ή δραστηριότητες (educational activities) που συμβαίνουν σε έναν συγκεκριμένο χώρο και χρόνο.
Με αυτή την έννοια, το εκπαιδευτικό σενάριο είναι η παρουσίαση και η περιγραφή του συνόλου των επιδιωκόμενων στόχων, δεξιοτήτων, δραστηριοτήτων, τρόπων, υλικών και μέσων που συγκροτούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούν να πραγματοποιηθούν δραστηριότητες διδασκαλίας και μάθησης.
Ένα εκπαιδευτικό σενάριο περιέχει κατά κανόνα οδηγίες για τους εκπαιδευτικούς, το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάσσεται η προβληματική του, τα απαιτούμενα υλικά και μέσα για την υλοποίησή του, φύλλα δραστηριοτήτων για τους μαθητές και ενδεχομένως άλλο υλικό (βιβλιογραφία, ιστοσελίδες κλπ.
Το σενάριο, με άλλα λόγια, είναι μια διδακτική πρόταση που εμπεριέχει: τον σκοπό, τους στόχους ή τα αναμενόμενα αποτελέσματα (lesson outcomes), τη διαδικασία εφαρμογής μέσω κατάλληλων δραστηριοτήτων και διδακτικών στρατηγικών, διαδικασία αξιολόγησης κλπ. Ο όρος σενάριο με την έννοια που δίνεται στο παιδαγωγικό πλαίσιο μπορεί να χρησιμοποιείται για κάθε ολοκληρωμένη πρόταση προς τους εκπαιδευτικούς με σκοπό να πραγματοποιήσουν μια διδασκαλία.

1. Διδακτικοί Στόχοι
Οι στόχοι είναι το πρώτο βήμα για τη σύνταξη ενός αποτελεσματικού σχεδίου μαθήματος. Οι στόχοι του μαθήματος πρέπει να είναι σύμφωνα με τα εκπαιδευτικά πρότυπα που περιγράφονται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών, σαφώς καθορισμένοι και συγκεκριμένοι. Αυτό θα βοηθήσει γρήγορα και εύκολα να ελέγξουμε αν οι μαθητές μας εκπλήρωσαν τους στόχους ή όχι μετά το τέλος του μαθήματος.
Για παράδειγμα, σε ένα σχέδιο μαθήματος για τη διατροφή οι στόχοι θα αναφέρονται στα είδη των τροφών, στα μέρη του σώματος που σχετίζονται με τη διαδικασία πέψης, καθώς και στην κατανόηση πώς η τροφή που τρώμε μετατρέπεται σε ενέργεια. Επομένως, οι διδακτικοί στόχοι θα μπορούσε να ήταν οι παρακάτω:
Οι μαθητές/τριες να είναι ικανοί/ές
– να προσδιορίζουν τις ομάδες τροφίμων,
– να μάθουν για την πυραμίδα των τροφίμων
– να αναφέρουν μερικά παραδείγματα υγιεινών και ανθυγιεινών τροφίμων.
Ο προσδιορισμός των στόχων του μαθήματος μπορεί να προκύψει από την απάντηση των παρακάτω ερωτήσεων:
– Τι επιδιώκουμε να επιτύχουν οι μαθητές κατά τη διάρκεια αυτού του μαθήματος;
– Ποιο είναι το ελάχιστο ποσοστό επιτυχίας επί τοις εκατό (π.χ 80% ) των μαθητών, ώστε να θεωρήσουμε ότι επιτεύχθηκαν οι στόχοι;
– Με ποιους τρόπους θα δείξουν οι μαθητές ότι κατάλαβαν και έμαθαν τους στόχους του μαθήματός (π.χ. φύλλο εργασίας, προφορική, ομαδική εργασία, παρουσίαση, εικονογράφηση κ.ά..);
– Είναι οι στόχοι συμβατοί με το ΑΠΣ και ανάλογοι με το γνωστικό επίπεδο της τάξης;

Δημιουργία αποτελεσματικών στόχων μαθήματος
Οι στόχοι του μαθήματος είναι το βασικό στοιχείο για τη δημιουργία αποτελεσματικών σχεδίων μαθημάτων, επειδή παρέχουν στους εκπαιδευτικούς ένα μέτρο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον καθορισμό της μάθησης και της επιτυχίας των μαθητών. Για να είναι πλήρεις και αποτελεσματικοί, οι στόχοι πρέπει να περιλαμβάνουν δύο στοιχεία: (1) περιγράφουν τι θα μάθουν οι μαθητές και (2) προσδιορίζουν τον τρόπο αξιολόγησης της μάθησης
Για τον λόγο αυτόν είναι απαραίτητο οι μαθητές να γνωρίζουν πριν τη διδασκαλία τι θα μάθουν και πώς θα αξιολογηθούν. Αυτό επικεντρώνει τους μαθητές στη διδασκαλία και προκαλεί αμείωτη την προσοχή τους στο μάθημα. Αν οι στόχοι που θέτουμε δεν είναι μετρήσιμοι, δεν θα είμαστε σε θέση να τεκμηριώσουμε με αποδεικτικά στοιχεία αν οι στόχοι επιτεύχθηκαν.
Επίσης, οι στόχοι περιλαμβάνουν ένα ρήμα δράσης που βοηθά τους μαθητές να κατανοήσουν τι πρόκειται να μάθουν και πώς θα αξιολογηθούν. Πολλοί εκπαιδευτικοί ξεκινούν τους στόχους τους με μια τυπική αρχή όπως: “Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να ….”.
Η αναθεωρημένη ταξινομία εκπαιδευτικών στόχων του Benjamin Bloom από τους Anderson & Krathwohl (2001) καθορίζει έξι κατηγορίες στόχων: απομνημόνευση, κατανόηση, εφαρμογή, ανάλυση, αξιολόγηση και δημιουργία. Για τη διατύπωση των στόχων σε κάθε κατηγορία οι Anderson & Krathwoh προτείνουν τη χρήση ενεργητικών ρημάτων, όπως εμφανίζονται στον παρακάτω πίνακα:

Ένας μαθησιακός στόχος που πληροί τα κριτήρια που αναφέρονται παραπάνω μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: “Μετά την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση να μετατρέπουν τα ετερώνυμα κλάσματα σε ομώνυμα” (κατηγορία στόχων ΕΦΑΡΜΟΖΩ- Εκτελώ πράξεις).
Δηλώνοντας αυτόν τον στόχο από την αρχή, οι μαθητές θα καταλάβουν ακριβώς τι αναμένεται από αυτούς. Επιπλέον, η σαφής διατύπωση στόχων δίνει στον εκπαιδευτικό μια ένδειξη για το πώς να αποδείξει ότι η μάθηση έχει πραγματοποιηθεί, σχεδιάζοντας μια δραστηριότητα αξιολόγησης που ελέγχει πόσοι μαθητές μπορούν να μετατρέπουν ετερώνυμα κλάσματα σε ομώνυμα και με ακρίβεια.
Τα αποτελέσματα αυτής της αξιολόγησης δείχνουν τον βαθμό επίτευξης του στόχου.

Προβλήματα των διδακτικών στόχων
Από το 2008 έως σήμερα δίδαξα ως επιμορφωτής εκπαιδευτικών στο πρόγραμμα “Επιμόρφωση εκπαιδευτικών στη χρήση και αξιοποίηση των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διδακτική διαδικασία”. Στο πρόγραμμα αυτό οι εκπαιδευτικοί δημιούργησαν ένα μεγάλο αριθμό εκπαιδευτικών σεναρίων. Η ανάλυση των κειμένων των εκπαιδευτικών αναφορικά με τη σύνταξη των εκπαιδευτικών σεναρίων ανέδειξε κοινά λάθη στον προσδιορισμό των διδακτικών στόχων.
Ακολουθεί μια λίστα που περιλαμβάνει κάποια κοινά λάθη με παραδείγματα καθώς και κάποιες ιδέες για το πώς να τα αποφύγουμε
Η διατύπωση των στόχων
Το κύριο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί κατά τη σύνταξη στόχων είναι η επιλογή των ρημάτων που χρησιμοποιούν. Αν και η ταξινόμηση του Bloom είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο για να βρούμε τα κατάλληλα ρήματα για τη σύνταξη των στόχων, πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν ρήματα που δεν αποτελούν μέρος της ταξινόμησης, όπως “μάθουν”, «γνωρίσουν», «εκτιμήσουν», «κατανοήσουν», «απολαύσουν». Το πρόβλημα με τη χρήση αυτών των ρημάτων είναι ότι δεν μπορούμε να τα αξιολογήσουμε, δηλαδή δεν οδηγούν σε μετρήσιμα αποτέλεσμα.
Για παράδειγμα, ο στόχος: “Μετά την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα κατανοήσουν γιατί το ηλεκτρικό ρεύμα επηρέασε τη ζωή των κατοίκων” είναι προβληματικός, επειδή:
– δεν προσδιορίζεται το πριν και μετά (η χρονική περίοδος)
– δεν προσδιορίζεται πόσους και ποιους επηρέασε η ηλεκτροδότηση της πόλης: επηρεάστηκε η ζωή όλων ή κάποιων;”
– δεν είναι εύκολο να μετρήσουμε τον βαθμό κατανόησης της έννοιας «επηρέασε».
Αντ’ αυτού, ο στόχος αυτός θα ήταν πολύ σαφέστερος εάν είχε την παρακάτω διατύπωση: “Μετά την ολοκλήρωση του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση να διακρίνουν τις αλλαγές στη ζωή των κατοίκων της περιοχής από τον ηλεκτρισμό». Εδώ, η έννοια “αλλαγή” είναι γνωστή στους μαθητές και μπορεί να καταγραφεί με μια δραστηριότητα που οι μαθητές εξετάζουν ιστορικές πηγές που εμφανίζουν την καθημερινή ζωή των κατοίκων της πόλης πριν και μετά την ηλεκτροδότηση της πόλης, ώστε να τις συγκρίνουν μεταξύ τους και να καταλήξουν σε συμπέρασμα. Επιπλέον, η επίτευξη του στόχου μπορεί να μετρηθεί.

Ο στόχος αναφέρεται στις ενέργειες του εκπαιδευτικού
Ένα κοινό λάθος που παρατηρείται είναι ο στόχος να επικεντρωθεί σε αυτό που ο δάσκαλος σχεδιάζει να κάνει στο μάθημα. Για παράδειγμα “Ο εκπαιδευτικός θα δείξει στους μαθητές πώς χρησιμοποιούμε το μοιρογνωμόνιο για τη μέτρηση των γωνιών».
Αυτό σημαίνει ότι ο εκπαιδευτικός ενεργεί, ενώ οι μαθητές παρακολουθούν παθητικά. Ο στόχος αυτός μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: “Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να χρησιμοποιούν το μοιρογνωμόνιο για να μετρήσουν γωνίες».

Ο στόχος είναι υπερβολικά γενικός
Οι διδακτικοί στόχοι πρέπει να παρέχουν στους εκπαιδευτικούς συγκεκριμένα κριτήρια που θα χρησιμοποιήσουν για να αξιολογήσουν τη μάθηση των μαθητών τους.
Για παράδειγμα, ο στόχος “Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να γνωρίζουν τα ονόματα των ηρώων του 1821” δεν είναι συγκεκριμένος. Οι μαθητές πρέπει να γνωρίζουν όλους τους ήρωες ή ένα συγκεκριμένο αριθμό από αυτούς και σε κάποια χρονική περίοδο; Αυτός ο κακώς διατυπωμένος στόχος δεν παρέχει στον εκπαιδευτικό επαρκή καθοδήγηση για να καθορίσει εάν ο στόχος έχει επιτευχθεί. Έτσι, ο στόχος, “Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να καταγράψουν τα ονόματα των ηρώων του 1821 σε χρονικές περιόδους” π.χ. 1821- 1823, 1824 -1825, 1826 -1829 περιορίζει τα κριτήρια με συγκεκριμένο αριθμό ηρώων που πρέπει να γνωρίζουν.

Ο στόχος είναι υπερβολικός
Οι μαθησιακοί στόχοι θα πρέπει να είναι σαφείς και συνοπτικοί, όπως αναφέρεται παραπάνω. Η υπερβολικά περίπλοκη και πλούσια διατύπωση των στόχων δεν είναι τόσο αποτελεσματική. Προτιμότερο είναι οι μαθησιακοί στόχοι να περιλαμβάνουν απλά ρήματα δράσης και μετρήσιμα αποτελέσματα.
Ένα παράδειγμα υπερβολικού στόχου που δεν έχει μετρήσιμο αποτέλεσμα είναι: «Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να θα καταλάβουν τη σημασία των μεγάλων μαχών που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821» Αντ ‘αυτού, θα ήταν καλύτερα να γράψουμε: “Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να να δημιουργήσουν ένα εικονογραφημένο χρονοδιάγραμμα των σπουδαιότερων μαχών της Επανάστασης του 1821” ή “Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να να ταξινομήσουν τις σπουδαιότερες μάχες της Επανάστασης του 1821 και να αιτιολογήσουν την επιλογή τους».

5. Ο στόχος δεν ανταποκρίνεται στο γνωστικό επίπεδο των μαθητών
Οι στόχοι κάθε μαθήματος πρέπει να προσαρμοστούν για κάθε τάξη με βάση τις ανάγκες των μαθητών. Για παράδειγμα, μπορούμε να δημιουργήσουμε περισσότερους από έναν στόχους ανάλογα το γνωστικό επίπεδο των μαθητών της τάξης μας. Επίσης, η διατύπωση διαφορετικών μαθησιακών στόχων μπορούν να χρησιμεύσει για την ομαδοποίηση των μαθητών στην τάξη και να διευκολύνει τη μέτρηση της επίτευξης των στόχων για συγκεκριμένες ομάδες μαθητών.
Για παράδειγμα, στο μάθημα της Ιστορίας Η πρώτη ελληνική εθνοσυνέλευση μπορούμε να αναπτύξουμε τρεις ή περισσότερους διαφορετικούς μαθησιακούς στόχους, επιλέγοντας ρήματα από κάθε κατηγορία της αναθεωρημένης ταξινομίας εκπαιδευτικών στόχων του Bloom (από την χαμηλότερη προς την υψηλότερη).
Ο πρώτος στόχος απευθύνεται σε μαθητές με χαμηλό επίπεδο: “Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να αναφέρουν τον χώρο, τον χρόνο και τα πρόσωπα που συμμετείχαν στην Α΄  Εθνοσυνέλευση».
Ο δεύτερος στόχος απευθύνεται στους μαθητές με μέτρια επίδοση: “Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να γράψουν την περίληψη της Α΄  Εθνοσυνέλευση».
Και η τρίτη σε μαθητές με πολύ καλή επίδοση: “ Με την ολοκλήρωση αυτού του μαθήματος, οι μαθητές θα είναι σε θέση/ θα είναι ικανοί/ές  να αποδώσουν την οπτική γωνία του συμμετεχόντων στην Α΄  Εθνοσυνέλευση  με βάση τη δική τους πολιτική προοπτική.
Εναλλακτικά, μπορούμε να δημιουργήσουμε ομάδες μαθητών μεικτής ικανότητας, και να τους δώσουμε ένα φύλλο εργασίας όπου περιέχονται και οι δύο στόχοι.

Μεθοδολογία για τον προσδιορισμό των διδακτικών στόχων
1. Επιλέγουμε το γνωστικό αντικείμενο: (Γλώσσα, Μαθηματικά, κ.λ.π)
2. Ανατρέχουμε στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών προκειμένου να ενημερωθούμε για τις κατευθυντήριες οδηγίες και το περιεχόμενο.
3. Επιλέγουμε τους διδακτικούς στόχους του κεφαλαίου είτε από έντυπο είτε από το ψηφιακό βιβλίο, χρησιμοποιώντας τα ρήματα της αναθεωρημένης ταξινομίας του Bloom.
4. Καταγράφουμε την προηγούμενη γνώση των μαθητών της τάξης:
– Οι μαθητές/τριες μπορούν να …
5. Προσδιορίζουμε τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες.

Εκπαιδευτικές δραστηριότητες
Βασικό στοιχείο του εκπαιδευτικού σεναρίου είναι οι δραστηριότητες (activities), οι οποίες είναι μέρος ενός εκπαιδευτικού σεναρίου με καθορισμένη χρονική διάρκεια (αρχή, μέση και τέλος). Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες αναφέρονται σε οτιδήποτε συμβαίνει στο μαθησιακό περιβάλλον (εντός και εκτός της σχολικής αίθουσας) κατά τη διάρκεια του μαθήματος. Με αυτή την έννοια η εκπαιδευτική δραστηριότητα λειτουργεί παιδαγωγικά και μαθησιακά όπως και το εκπαιδευτικό σενάριο, αφού και τα δύο έχουν την ίδια δομή αλλά διαφορετική ως προς τη χρονική διάρκεια διαδικασία. Σε τελευταία ανάλυση θα μπορούσε να πει κανείς ότι μια δραστηριότητα είναι μέρος ενός σεναρίου και ότι ένα σενάριο μπορεί να περιέχει περισσότερες από μία δραστηριότητες.
 Η δομή και ροή των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων καθώς και οι ρόλοι του εκπαιδευτικού και των μαθητών και η αλληλεπίδραση μεταξύ τους με τα χρησιμοποιούμενα εκπαιδευτικά μέσα και υλικά, περιγράφονται σε ένα πλάνο δραστηριότητας (activity plan).
Το πλάνο δραστηριότητας παρουσιάζει τους διδακτικούς στόχους, περιγράφει τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες που εμπλέκουν ενεργά τους μαθητές στη μαθησιακή διαδικασία και τους υποστηρίζουν στην απόκτηση νέας γνώσης και την ανάπτυξη ικανοτήτων, το αναγκαίο εκπαιδευτικό υλικό και εκπαιδευτικά μέσα και τη χρονική διάρκεια κάθε δραστηριότητας. Με αυτή την έννοια, το πλάνο δραστηριότητας αποτελεί για τον εκπαιδευτικό έναν οδηγό πλοήγησης της διδασκαλίας, ο οποίο καθορίζει με σαφήνεια και πληρότητα τι συμβαίνει σε κάθε φάση (τι θα κάνει ο εκπαιδευτικός και οι μαθητές) κατά τη διάρκεια του μαθήματος.
Το πλάνο δραστηριότητας περιλαμβάνει (1) τον τίτλο του θέματος (2) τη διάρκεια (3) τους διδακτικούς στόχους (4) μια συνοπτική περιγραφή της δραστηριότητας (5) εκπαιδευτικό υλικό και εκπαιδευτικά μέσα (6) περιγραφή του τρόπου και των υλικών που θα χρησιμοποιηθούν για την αξιολόγηση (πίνακας 1):

Περισσότερα…
Αnderson, L. Krathwohl et Al. (2001). A Taxonomy for Learning Teaching and Assessing. Longmann: Ney York.